دنیا و علم زبان شناسی شعرهای فارسی(4)
تهیه کنندگان: عبدالامیر کربلایی و ف. مدرک
منبع:راسخون
منبع:راسخون
زبان یکی از پدیده های کهن است که البته نمی توان تاریخ دقیقی برای پیدایش آن تعیین کرد. اما بر اساس پژوهش های مردم شناسان بین پانصد هزار تا یک میلیون سال پیش تخمین زده شده است. مردم شناسان معتقدند که تکامل زیستی انسان با سازگاری او با شرایط محیطی حاصل می شود. که این سازگاری یا از طریق دگرگونی ساخنمان زیستی موجود متناسب با شرایط محیط و یا بالعکس از طریق دگرگونی شرایط محیطی حاصل می گردد. پس از این تکامل زیستی است که تکامل اجتماعی آغاز شده و رو به توسعه می نهد. تکامل زیستی انسان از طریق وراثت، یعنی از طریق تولید مثل از پدر و مادر به فرزندان انتفال می یابد. اما تکامل اجتماعی انسان تنها از طریق جامعه صورت می گیرد که تنها وسیله ی جامعه زبان است.
هنگامی که درباره ی زبان سخن می گوییم، ذهن ما ناخودآگاه به سمت خط و نوشته می رود، اما در حقیقت زبان اصل و خط فرع است، زیرا امروزه نمی توان جامعه ای یافت که زبان نداشته باشد در حالی که همه ی این جوامع دارای خط نیستند. همه ی افراد زبان می دانند و از آن استفاده می کنند در خال که در بین آنها هنوز افرادی هستند که سواد خواندن و نوشتن ندارند. اگر از نظر زمان پیدایش هم بررسی کنیم قدمت زبان که بین پانصد هزار تا یک میلیون سال پیش است بیشتر از پیدایش خط است که از ده هزار سال هم فراتر نمی رود.
انسان ها زبان را در کودکی فرا می گیرند و کودکی که به سن شش سالگی رسیده به دستگاه صوتی زبانش تسلط پیدا کرده و دیگر از نظر زبانی فردی بالغ است. واژه هایی که یاد می گیرد از تجارب او با محیط است و هر چه بزرگتر می شود به توسعه ی واژگان ادامه می دهد.
انسان از زمان های بسیار دور در تلاش بوده است تا زبان را دقیقا بشناسد و به رموز آن دست یابد در نتیجه زبانشناسی یعنی مطالعه ی زبان از قدمت بالایی برخوردار است. برخی مطالعات و پژوهش های محققین قدیم ایرانی، هندی، عرب، یونانی و رومی درباره ی زبان های سانسکریت، عربی، یونانی و لاتین حاکی از توجه آنها به زبان است، ولی در کل مطالعات سنتی زبان چندان چشم گیر نبوده است. در سال های اخیر زبانشناسی نوین به طور قابل توجهی توسعه یافته به طوریکه مرتبا مکاتب تازه ای به وجود می آیند که هر کدام دارای اصطلاحات و مفاهیم خاص خود هستند و فراگیری همه ی آنها کاری بس دشوار است. به همین دلیل است که زبانشناسان به دلیل مجهز کردن به این تحولات از تالیف کتاب یا مقاله که به زبان ساده زبانشناسی را برای مردم عادی و غیرحرفه ای شرح دهد، دور مانده اند. به همین دلیل است که زبانشناسی نوین در کشور ما برای مردم عادی ناشناخته مانده است.
هنگامی که از زبانشناسی می گوییم، بیشتر افراد فکر می کنند منظور ریشه یابی لغات در گذشته است و اینکه لهجه ها، گویش ها و زبان های مختلف چگونه انشعاب یافته اند. در حالی که زبانشناسی تاریخی تنها یکی از شاخه های کوچک علم وسیع زبانشناسی است که در قرن نوزدهم، تحت تاثیر توجیه تکاملی داروین از حیات به تاریخ و منشا زبان می پرداخت. در سال های اخیر توجه زبانشناسان از زبانشناسی تاریخی به زبانشناسی توصیفی معطوف شده است. زیرا از تحقیقات توصیفی زبان در زندگی عملی بیشتر می توان بهره برد. زبانشناسی توصیفی به بیان این می پردازد که مردم زبان را چگونه به کار می برند، نه اینکه مردم باید چگونه صحبت کنند. به دلیل همین توصیفی بودن زبانشناسی است که در ردیف علوم تجربی قرار گرفته است. و همین استفاده ی عملی داشتن زبانشناسی است که باعث پیشرفت این علم و توسعه ی آن گردیده است. یکی دیگر از شاخه های زبانشناسی تحت عنوان "زبانشناسی کاربسته" نشان می دهد که نتیجه ی تحقیقات زبانشناسی چگونه و در چه زمینه هایی عملا به کار گرفته می شود.
اکثر مطالعات سنتی زبان دارای بنیان علمی نبوده و بیشتر بر حدس و گمان و تصورات فردی بنا گردیده بودند، در حالی که زبانشناسی نوین از روش های تجربی علوم بهره می گیرد و بر پایه ی اطلاعاتی است که از مشاهدات عینی زبان بدست می آید.زبانشناسی سنتی به خود زبان به عنوان دستگاه ارتباطی اجتماعی توجهی نداشت و آن را به دلیل ملاحظات ادبی، فرهنگی ومذهبی مورد مطالعه قرار می داد و تنها زبانی مورد مطالعه قرار می گرفت که دارای آثار فرهنگی و ادبی بود، و روش های مطالعه ی زبان بیشتر روش هایی بود که برای ارزیابی ادبی و فرهنگی به کار می رفت. اما زبانشناسی نوین زبان را دستگاهی نظام مند از علایم صوتی تعریف می کند که افراد برای ارتباط از آن استفاده می کنند. و بین آن و ادبیات و آثار فرهنگی تمایز قایل می شود. به همین دلیل است که از نظر زبانشناسی نوین همه ی زبان های دنیا، از زبان عقب مانده ترین جوامع تا زبان پیشرفته ترین جوامع، همه دارای ارزش برابرند و در خور مطالعه می باشند.
زبان های موجود در دنیا اختلافاتی با یکدیگر دارند، اما در دو چیز مشترکند: همه ی آنها از طریق انتقال انرژی در هوا به وسیله ی امواج صوتی استفاده می کنند و همچنین آنها این امواج را در رابطه با وقایع، اشیا و تجارب انسان از جهانبیرون به کار می گیرند. بنابراین زبان از طریق صوت و موقعیت های محیط خارج با دنیای خارج بستگی دارد. و اما تفاوت کلی که زبان ها با یکدیگر دارند تفاوت در نظام درونی هر زبان است. به عبارتی هر زبان امواج صوتی را در قالب الگویی متفاوت با دیگری ریخته و با جهان خارج به طور متفاوتی رابطه برقرار می کند.
زبانشناسی به طور عام به شاخه ی آوا شناسی، معنا شناسی و زبانشناسی ساختاری تقسیم می شود که هر کدام از این شاخه ها نیز به شعباتی تقسیم می گردند. رشته ای که اصوات حنجره ای انشان را مورد مطالعه قرار می دهد "فونتیک" یا "آواشناسی" نام دارد.آواشناسی به سه شعبه ی "آواشناسی تولیدی"، "آواشناسی فیزیکی" و "آواشناسی ادراکی" تقسیم شده است. آواشناسی تولیدی قدیمی ترین شعبه ی آواشناسی است که از زیست شناسی منشا می گیرد و نحوه ی تولید یا فراگویی زبان را به وسیله ی اندام های گویایی بررسی می کند. آواشناسی فیزیکی که روش هایش از علم فیزیک منشا می گیرد، خصوصیات صوت را به عنوان یک پدیده ی فیزیکی مورد مطالعه قرار می دهد. و در آخر جدیدترین شعبه ی آواشناسی، آواشناسی ادراکی است که با روانشناسی وجه اشتراک زیاد دارد و قلمرو مطالعه ی آن ادراک صداهای زبان به وسیله ی شنونده است. و نظامی که بین اجزا صوتی زبان وجود دارد "دستگاه صوتی" یا "فونولوژی" زبان را به وجود می آورد که در فارسی "واج شناسی" نامیده می شود. رابطه ی بین الگوهای صوری زبان و پدیده های جهان بیرون همان است که ما در زبان روزمره به آن "معنی" می گوییم. و آن شاخه از زبانشناسی که به مطالعه ی معنی الگوهای زبان می پردازد "معناشناسی" نام دارد.
افزایش تسلط فارسی زبانان به زبان فارسی از اهداف مهم گسترش زبان فارسی است. تسلط بیشتر به معنی توانایی به کار بردن زبان در موقعیت های اجتماعی پیچیده تر و متنوع تر است. بهبود آموزش زبان فارسی در موسسات و آموزش در سطوح مختلف، موثرترین و مستقیم ترین راه برای افزایش تسلط به زبان مادری است.
زبان دارای سیر طبیعی است که دستکاری و مداخله در آن بسیار مشکل است. به همین دلیل در گذشته بسیاری از زبانشناسان مخالف این مداخله ی عمدی بودند. ولی امروزه بسیاری از آنان با توجه به نیازهای جامعه به طرح ریزی زبان معتقدند. به این منظور باید فرهنگستانی متشکل از افرادآگاه و با صلاحیت تشکیل گردد و خط مشی زبان را در بسیاری مسایل، به طور مثال مشکل خط فارسی روشن نماید.
گسترش جغرافیایی زبان فارسی، گسترش آن در داخل و خارج از قلمرو جغرافیایی ایران است. اگر بتوان به تدریج و با نرمش زبان فارسی را زبان مادری همه ی افراد حاضر در قلمرو جغرافیایی ایران گردانیم، قدم مهمی در راه وحدت ملی ایران برداشته ایم.
منظور از زبان دوم، زبان رسمی کشوری است که به طور مثال مهاجران مجبور به یادگیری آن هستند. از آن‌جا که مهاجران در بیرون از محیط خانه، زبان رسمی کشور میزبان را به کارمی‌برند، در این مورد به جای واژه زبان خارجی، از عنوان "زبان دوم" استفاده می‌شود.
با وجود اثبات این نظریه که به "دوران بحرانی" (Critical Period) شهرت دارد، محققان به نتایج دیگری نیز دست یافته‌اند. بنا به تحقیقات انجام شده، مشکل زبان کودکان مهاجر، ریشه در فراگیری زبان دوم در دوران کودکی دارد.
هنگامی که درباره ی زبان سخن می گوییم، ذهن ما ناخودآگاه به سمت خط و نوشته می رود، اما در حقیقت زبان اصل و خط فرع است، زیرا امروزه نمی توان جامعه ای یافت که زبان نداشته باشد در حالی که همه ی این جوامع دارای خط نیستند. همه ی افراد زبان می دانند و از آن استفاده می کنند در خال که در بین آنها هنوز افرادی هستند که سواد خواندن و نوشتن ندارند. اگر از نظر زمان پیدایش هم بررسی کنیم قدمت زبان که بین پانصد هزار تا یک میلیون سال پیش است بیشتر از پیدایش خط است که از ده هزار سال هم فراتر نمی رود.
انسان ها زبان را در کودکی فرا می گیرند و کودکی که به سن شش سالگی رسیده به دستگاه صوتی زبانش تسلط پیدا کرده و دیگر از نظر زبانی فردی بالغ است. واژه هایی که یاد می گیرد از تجارب او با محیط است و هر چه بزرگتر می شود به توسعه ی واژگان ادامه می دهد.
انسان از زمان های بسیار دور در تلاش بوده است تا زبان را دقیقا بشناسد و به رموز آن دست یابد در نتیجه زبانشناسی یعنی مطالعه ی زبان از قدمت بالایی برخوردار است. برخی مطالعات و پژوهش های محققین قدیم ایرانی، هندی، عرب، یونانی و رومی درباره ی زبان های سانسکریت، عربی، یونانی و لاتین حاکی از توجه آنها به زبان است، ولی در کل مطالعات سنتی زبان چندان چشم گیر نبوده است. در سال های اخیر زبانشناسی نوین به طور قابل توجهی توسعه یافته به طوریکه مرتبا مکاتب تازه ای به وجود می آیند که هر کدام دارای اصطلاحات و مفاهیم خاص خود هستند و فراگیری همه ی آنها کاری بس دشوار است. به همین دلیل است که زبانشناسان به دلیل مجهز کردن به این تحولات از تالیف کتاب یا مقاله که به زبان ساده زبانشناسی را برای مردم عادی و غیرحرفه ای شرح دهد، دور مانده اند. به همین دلیل است که زبانشناسی نوین در کشور ما برای مردم عادی ناشناخته مانده است.
هنگامی که از زبانشناسی می گوییم، بیشتر افراد فکر می کنند منظور ریشه یابی لغات در گذشته است و اینکه لهجه ها، گویش ها و زبان های مختلف چگونه انشعاب یافته اند. در حالی که زبانشناسی تاریخی تنها یکی از شاخه های کوچک علم وسیع زبانشناسی است که در قرن نوزدهم، تحت تاثیر توجیه تکاملی داروین از حیات به تاریخ و منشا زبان می پرداخت. در سال های اخیر توجه زبانشناسان از زبانشناسی تاریخی به زبانشناسی توصیفی معطوف شده است. زیرا از تحقیقات توصیفی زبان در زندگی عملی بیشتر می توان بهره برد. زبانشناسی توصیفی به بیان این می پردازد که مردم زبان را چگونه به کار می برند، نه اینکه مردم باید چگونه صحبت کنند. به دلیل همین توصیفی بودن زبانشناسی است که در ردیف علوم تجربی قرار گرفته است. و همین استفاده ی عملی داشتن زبانشناسی است که باعث پیشرفت این علم و توسعه ی آن گردیده است. یکی دیگر از شاخه های زبانشناسی تحت عنوان "زبانشناسی کاربسته" نشان می دهد که نتیجه ی تحقیقات زبانشناسی چگونه و در چه زمینه هایی عملا به کار گرفته می شود.
اکثر مطالعات سنتی زبان دارای بنیان علمی نبوده و بیشتر بر حدس و گمان و تصورات فردی بنا گردیده بودند، در حالی که زبانشناسی نوین از روش های تجربی علوم بهره می گیرد و بر پایه ی اطلاعاتی است که از مشاهدات عینی زبان بدست می آید.زبانشناسی سنتی به خود زبان به عنوان دستگاه ارتباطی اجتماعی توجهی نداشت و آن را به دلیل ملاحظات ادبی، فرهنگی ومذهبی مورد مطالعه قرار می داد و تنها زبانی مورد مطالعه قرار می گرفت که دارای آثار فرهنگی و ادبی بود، و روش های مطالعه ی زبان بیشتر روش هایی بود که برای ارزیابی ادبی و فرهنگی به کار می رفت. اما زبانشناسی نوین زبان را دستگاهی نظام مند از علایم صوتی تعریف می کند که افراد برای ارتباط از آن استفاده می کنند. و بین آن و ادبیات و آثار فرهنگی تمایز قایل می شود. به همین دلیل است که از نظر زبانشناسی نوین همه ی زبان های دنیا، از زبان عقب مانده ترین جوامع تا زبان پیشرفته ترین جوامع، همه دارای ارزش برابرند و در خور مطالعه می باشند.
زبان های موجود در دنیا اختلافاتی با یکدیگر دارند، اما در دو چیز مشترکند: همه ی آنها از طریق انتقال انرژی در هوا به وسیله ی امواج صوتی استفاده می کنند و همچنین آنها این امواج را در رابطه با وقایع، اشیا و تجارب انسان از جهانبیرون به کار می گیرند. بنابراین زبان از طریق صوت و موقعیت های محیط خارج با دنیای خارج بستگی دارد. و اما تفاوت کلی که زبان ها با یکدیگر دارند تفاوت در نظام درونی هر زبان است. به عبارتی هر زبان امواج صوتی را در قالب الگویی متفاوت با دیگری ریخته و با جهان خارج به طور متفاوتی رابطه برقرار می کند.
زبانشناسی به طور عام به شاخه ی آوا شناسی، معنا شناسی و زبانشناسی ساختاری تقسیم می شود که هر کدام از این شاخه ها نیز به شعباتی تقسیم می گردند. رشته ای که اصوات حنجره ای انشان را مورد مطالعه قرار می دهد "فونتیک" یا "آواشناسی" نام دارد.آواشناسی به سه شعبه ی "آواشناسی تولیدی"، "آواشناسی فیزیکی" و "آواشناسی ادراکی" تقسیم شده است. آواشناسی تولیدی قدیمی ترین شعبه ی آواشناسی است که از زیست شناسی منشا می گیرد و نحوه ی تولید یا فراگویی زبان را به وسیله ی اندام های گویایی بررسی می کند. آواشناسی فیزیکی که روش هایش از علم فیزیک منشا می گیرد، خصوصیات صوت را به عنوان یک پدیده ی فیزیکی مورد مطالعه قرار می دهد. و در آخر جدیدترین شعبه ی آواشناسی، آواشناسی ادراکی است که با روانشناسی وجه اشتراک زیاد دارد و قلمرو مطالعه ی آن ادراک صداهای زبان به وسیله ی شنونده است. و نظامی که بین اجزا صوتی زبان وجود دارد "دستگاه صوتی" یا "فونولوژی" زبان را به وجود می آورد که در فارسی "واج شناسی" نامیده می شود. رابطه ی بین الگوهای صوری زبان و پدیده های جهان بیرون همان است که ما در زبان روزمره به آن "معنی" می گوییم. و آن شاخه از زبانشناسی که به مطالعه ی معنی الگوهای زبان می پردازد "معناشناسی" نام دارد.
رابطه ی زبان با تفکر:
زبان مهمترین عامل در فعالیت های ذهنی است. افلاطون معتقد بود که در هنگام تفکر روح انسان با خودش حرف می زند. واتسون یکی از پیشروان مکتب رفتارگرایی در روانشناسی معتقد است که تفکر همان سخن گفتن است که به صورت حرکات یا انقباضات خفیف در اندام های صوتی درآمده است. تفکر بدون استفاده از زبان ممکن است ولی بسیار ابتدایی است مانند حیوانات. اما زبان توانایی انسان را در تفکر و دیگر فعالیت های ذهنی بسیار بالا می برد تا جایی که می توان گفت تفکر در مراحل عالی از زبان غیر قابل تجزیه است.رابطه ی زبان با حفظ و گسترش فرهنگ در جامعه:
زبان یکی از عناصر مهم در فرهنگ اجتماع است. هنگامی که بحث حفظ و گسترش و تقویت فرهنگ ایرانی مطرح می گردد، باید زبان فارسی را به عنوان یکی از نهادهای بنیادی جامعه بررسی کرد تا امکانات آن بهتر شناخته و از آن بهره برداری گردد. بحث در مورد زبان و فرهنگ بسیار گسترده است. در این کتاب فقط یرخی از مسایل مهم زبان فارسی مطرح و پیشنهاداتی ارایه شده است. این مسایل در سه فصل تنظیم شده اند: 1-آموزش زبان فارسی 2ـطرح ریزی و نوسازی زبان فارسی 3ـگسترش جغرافیایی زبان فارسی.افزایش تسلط فارسی زبانان به زبان فارسی از اهداف مهم گسترش زبان فارسی است. تسلط بیشتر به معنی توانایی به کار بردن زبان در موقعیت های اجتماعی پیچیده تر و متنوع تر است. بهبود آموزش زبان فارسی در موسسات و آموزش در سطوح مختلف، موثرترین و مستقیم ترین راه برای افزایش تسلط به زبان مادری است.
زبان دارای سیر طبیعی است که دستکاری و مداخله در آن بسیار مشکل است. به همین دلیل در گذشته بسیاری از زبانشناسان مخالف این مداخله ی عمدی بودند. ولی امروزه بسیاری از آنان با توجه به نیازهای جامعه به طرح ریزی زبان معتقدند. به این منظور باید فرهنگستانی متشکل از افرادآگاه و با صلاحیت تشکیل گردد و خط مشی زبان را در بسیاری مسایل، به طور مثال مشکل خط فارسی روشن نماید.
گسترش جغرافیایی زبان فارسی، گسترش آن در داخل و خارج از قلمرو جغرافیایی ایران است. اگر بتوان به تدریج و با نرمش زبان فارسی را زبان مادری همه ی افراد حاضر در قلمرو جغرافیایی ایران گردانیم، قدم مهمی در راه وحدت ملی ایران برداشته ایم.
تحقیقات جدید زبانشناسی
تسلط بر دو یا چند زبان خارجی در بسیاری از موارد، زمینه‌ساز دستیابی به موقعیت‌های مناسب اجتماعی و شغلی می‌شود. بسیاری از زبانشناسان معتقدند، چنان‌چه فراگیری زبان دوم یا زبان خارجی در دوران کودکی صورت نپذیرد، شخص هیچ‌گاه به تسلط کافی در آن زبان، در مقایسه با زبان مادری، دست پیدا نخواهد کرد.منظور از زبان دوم، زبان رسمی کشوری است که به طور مثال مهاجران مجبور به یادگیری آن هستند. از آن‌جا که مهاجران در بیرون از محیط خانه، زبان رسمی کشور میزبان را به کارمی‌برند، در این مورد به جای واژه زبان خارجی، از عنوان "زبان دوم" استفاده می‌شود.
با وجود اثبات این نظریه که به "دوران بحرانی" (Critical Period) شهرت دارد، محققان به نتایج دیگری نیز دست یافته‌اند. بنا به تحقیقات انجام شده، مشکل زبان کودکان مهاجر، ریشه در فراگیری زبان دوم در دوران کودکی دارد.